مقاله وحدت ملیت و مذهب در سیاست خارجی ایران

مقاله وحدت ملیت و مذهب در سیاست خارجی ایران

هنگامی كه وارد ایران می‎شوم، احساس می‎كنم آسمان و زمین به هم متصلند.

هانری كوربن

مقدمه:

بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بحث‎ها در خصوص نحوه ارتباط منافع ملی با تعهدات دینی – انقلابی نظام جمهوری اسلامی آغاز گردید، بحثی كه زمان به زمان بر شدت و التهاب آن افزوده می‎شد. اینك كه پس از بیست و چند سال نگاهی به گذشته می‎افكنیم، این صرافت به فرد دست می‎دهد كه دوگانگی مذكور تاكنون نیرو، وقت، هزینه و حساسیت‎های زیادی را در كشور مصروف خود نموده و این روند همچنان ادامه دارد. تداوم این روند بدان معناست كه هنوز اجماعی كلی میان اهل نظر دربارة دوگانگی مذكور پدید نیامده است. در تمام این مدت، در میانة مجادلات قلمی و بحث‎ها، یك خط اصلی در تلاش‎های فكری آن بوده است كه به جای تأكید یك سویه بر این یا آن مقوله، گونه‎ای رابطة تأیید و آشتی متقابل بین اسلامیت و ایرانیت در سیاست خارجی كشور برقرار شود. این كوشش‎ها چنانكه آشكار است – در آخرین تحلیل، شاید به دلیل ضعف یا فقدان سنت تفكر فلسفی در ایران – به موفقیت نینجامیده است. اما به هر حال، كوشش‎هایی از این دست، نظر به اهمیت عملی و نظری فوق‎العادة موضوع، نباید متوقف شود. 

در انتقاد از رهیافت تمایزگرا

در گام اول باید بر تناقض ظاهری (پارادوكس) مشهوری كه می‎تواند بر سر راه تصور وحدت، حالت استبعاد و امتناع ذهنی ایجاد نماید، فایق آمد: این فكر كه تشیع وایران ماهیت‎های متمایزی دارند و مثلاً اینكه یكی واقعیت و دیگری اعتقاد است یا آن كه یكی خاص است و دیگری عام، یا یكی موضوع وحدت است (ایران) و دیگری موضوع اختلاف و تفرقه (تشیع)، برغم درستی خود، راهبردی است كه رهگشایی و توضیح‎دهندگی محدودی دارد و حتی گاه می‎تواند گمراه كننده باشد، زیرا می‎تواند دیدگان را بر واقعیت تماس‎های ژرف، همه جانبه و تنگاتنگ میان این دو و ایجاباتی كه از این تنگاتنگی بر می‎خیزد، آن هم درست در زمانی كه ممكن است به درك این وحدت نیاز داشته باشیم، فرو بندد. اما برخلاف این گمان رایج، خانم نیكی كدی می‎گوید: ”در طول پانصد سال گذشته نمودهای ملی ایران در عین حال نمودهایی دینی بوده‎اند.^[1]“ اصولاً ”بر پایة داده‎های واقعی، ملیت ایرانی هیچگاه با دیانت و اعتقادات مذهبی مردم در تضاد نبوده است. با آنكه آنها دو واقعیت مجزای اجتماعی – اعتقادی هستند، اما هیچ گاه منفك از یكدیگر و در تقابل با هم قرار نداشته‎اند“^[2]، آنها منافع متعارضی نیز نداشتند و گویی از منطق فرهنگی واحدی پیروی می‎كردند. 

انتقال ساده‎انگارانه از نظریه به واقعیت

این انتقال شتابزده از نظریه به واقعیت به چه دلیل صورت می‎گیرد؟ واقعیت آن است كه ما ایده‎ها را نه فقط به خاطر آن كه آنها را نماینده یا ترجمان حقیقت می‎انگاریم بلكه همچنین به این دلیل كه آنها را می‎پسندیم و یا دوست داریم، پذیرا می‎شویم. از این روست كه برخلاف گمان مشهور پوپری، دانشمندان گاه با وجود مواجهه با داده‎های ابطال كنندة فراوان، باز هم عقیده خود را رها نمی‎كنند. فرض‎های تحلیلی یا تفكیكات انتزاعی را (كه قاعدتاً برای سهولت امر تحلیل و گسترانیدن ابعاد موضوع هستند) با وجود جذابیت و خوشایندی‎ای كه متضمن آنند، نباید امری واقعی در نظر گرفت. زیرا در این صورت فرد دانشور و محقق، اسیر ذهنیت‎ورزی‎های نشئگی‎آور می‎شود كه نتیجة آن دوری فزاینده از درك‎های واقعی است. به همین نحو، ضروری است كه هیچگاه فرض تحلیلی تفكیك جامعه ایرانی و مذهب تشیع، با واقعیت پیوند و جدایی ناپذیری این دو خلط نشود. متأسفانه، هم اینك در بحث‎های جاری پیرامون این رابطه، شاهد تأكید فراوان بر مقوله جدایی میان تشیع و ایران هستیم، چیزی كه می‎تواند بسیار مخرب و منحرف كنندة نیروها و توانایی‎های باشد زیرا در این بحث‎ها یك وحدت واقعی به قربانی یك تفكیك تحلیلی، یك وحدت مفید به قربانی تفكیكی مضر و هرز برنده و یك واقعیت زیست شده به قربانی یك نظریه آسمانی گونه و بلند پروازانه می‎رود. 

جمهوری اسلامی: طرحی از گذشته برای آینده

جمهوری اسلامی بیشتر پدید آمد تا آن كه ما آن را پدید آورده باشیم، زیرا، انقلاب اسلامی بیشتر پدید آمد تا آن كه ما آن را پدید آورده باشیم. انقلاب اسلامی را ما، آحاد متوسط الحال جامعه شهری ایرانی، شكل ندادیم بلكه ما به عامل شكل گرفتن آن بدل شدیم؛^[5] نیروی ناهشیاری از درون ما جوشید و ایده سخت جذاب و ملتهبی دایر بر بازسازی یك جهان جدید دینی بر مبنای تجربیات دردآلود گذشته، ما را به سربازی خود گرفت و باعث وقوع انقلاب اسلامی ‎شد... .